Türkiye’nin son yıllarda karşı karşıya kaldığı en büyük meselelerden biri, tarla ile sofra ortasındaki fiyat farkı. Birtakım eserlerin üreticiden tüketiciye ulaşana kadar 4-5 katına çıkması, toplumda büyük reaksiyona neden oluyor. Bu farkın nasıl oluştuğunu ayrıntılı bir formda inceledik. Üreticiden tüketiciye kadar uzanan bu seyahatte, çeşitli eserlerde yaklaşık 15 aracı devreye giriyor. Bu durum, üretimin yükünü çiftçi çekerken karı aracılara bırakıyor.
Sonuçta, ne çiftçi emeğinin karşılığını alabiliyor ne de vatandaş makul bir fiyatla esere ulaşabiliyor. O denli ki, tarlada 3 lira olan bir eser market rafında 30 liraya kadar yükselebiliyor. Eser bazında farklı ortacılar devrede. Örneğin, üzüm, kayısı, incir ve fındık üzere pahası yüksek eserlerde, üreticiden malı toplayan ve “çengelci” olarak bilinen bireyler birinci aracı olarak karşımıza çıkıyor. Bu şahıslar çoklukla kayıt dışı çalışıyor ve rastgele bir fatura kesmiyorlar. Çengelcinin vazifesi, üreticiden eseri toplamak.
120 ALINAN ESER 500 SATILIYOR
Örneğin, son devirde fiyatı rafta 500 TL’ye çıkan kuru inciri ele alalım. Aydın bölgesinde çiftçi incirini toplayıp, kuruttu. Kurutulan bu incirlerin kilogramını çengelciler üreticiden 120 TL’ye alıyor. Eserin fiyatına kendi kârını ekliyor. Üreticilerin verdiği bilgilere nazaran, en az yüzde 50 kâr koyarak bu eseri depocuya veriyor. Yani üreticide 120 TL olan kuru incir depoya 180 TL’den giriyor. Depocu 180 TL’den aldığı eseri tüccar ve ihracatçılara satıyor. Natürel, kendi kârını ekleyerek… Böylelikle depocunun 180 TL’den aldığı eser kentten çıkmadan en az 250 TL’ye yükseliyor. Tüketiciye ulaşmadan fiyatı ikiye katlamış oluyor. Akabinde tüccar ya da kurulcu devreye giriyor.
5 KAT FİYAT FARKI OLUŞUYOR
Depocudan eseri alan bu bireyler, esere kârını koyarak 350 TL’den markete satıyor. Marketçi de işletme masraflarını ekleyerek eseri satışa çıkarıyor. Son analizde satışı yapan market en düşük kârı elde etmiş üzere görünse de aslında birçoğu bu aracı silsilesini kendi paravan şirketleriyle yürütüyor. 120 TL’den çiftçiden aldığı eseri kendi şirketleri aracılığıyla markete getirip 500 TL’den satıyor. Dolayısıyla 4 kata yakın kâr etmiş oluyor.
Meyve-sebzede ise sistem farklı işliyor. Mesela hali hazırda tarlada 3 TL olan domatesi ele alalım. Bu eser nasıl oluyor da markette 30 liradan satılıyor? Domatesini tarlada üreten çiftçiden eseri birinci alan kişi hal dışı esnaf. Bu şahısların de yüzde 90’ı kayıt dışı çalışıyor. 3 TL’den aldıkları domatesi toptancı ve tedarikçiye 5 ya da 6 TL’den satıyorlar. Daha eser kent dışına çıkmadan fiyat ikiye katlanıyor. Hal dışı esnafı eseri toptancıya satıyor. Toptancı ya da tedarikçi de eseri İstanbul ya da Ankara’daki hallere veriyor. Lojistik masraflarını öne sürerek eser için 15 TL fiyat biçiyor. Böylelikle domates üretildiği vilayette satıldığı ile gelene kadar 5 kat artıyor.
ÇARKIN EN AZ KAZANANI KİM?
Ürünü 15 TL’den alan hal esnafı da kendi kâr ve kurulunu ekliyor. Böylelikle, 1 kilogram domates pazarcı ve markete 20 TL’den götürülüyor. Aracı çarkında en düşük kâr eden pazar esnafı. Pazarcı 20 TL’ye kendisine getirilen eseri, 25 TL’den satışa çıkarıyor. Market ise işletme masrafları gerekçesiyle eseri rafa 30 TL’den çıkarıyor.
ÇÖZÜM NE?
Çiftçi, üretici ve ziraat odaları liderleri aracı sisteminin düzeltilmesini istiyor. Tahlilin üretici kooperatifleri ile mümkün olduğu belirtiliyor. Bunun için Kooperatifler Kanunu’nun yine düzenlenmesi gerekiyor. Avrupa’daki sistemi örnek gösteriyorlar. Avrupa’da üreticiden malı alan tek yetkili kurum kooperatifler. Pazarlama sürecini de yönetiyorlar. Devlet kooperatiflere depo ve soğuk zincir aracı tedariki ediyor. Kooperatifler çok sıkı denetleniyor. “Sistem bu türlü olmalı, hata yapan kooperatif başkanı tutuklanmalı” diyen başkanlar Hal Maddesi’nin çıkmasına aracı lobisinin müsaade vermediğini belirtiyor.
Sabah /Betül ALAKENT